beekuu hin dandeenye
nightsky guutuu isaa arguu dadhabuu kootiin na gaddisiisa, sababiin isaas ifa polushinii dha. iffaan xiqqoo hir'ifamuu danda'ee, as naannawa lafa greenhouses irraa ifa baay'ee uumamaa jira, ifa alaa ba'uu dhaabuuf karaa tokko argachuun fooyya'iinsa guddaa ta'a (fakkeenyaaf, halkanii greenhouses guutuu irratti firii tokko fayyadamuun).
ijaarsa ifaa dabalaa jira, yeroo ifa baattuu ledtti jijjiiramu, kanneen baay'ee hojiirra oolan garuu ifa cimaa ta'aniidha.
yunivarsiitii koo ifa dabalataa kampusii irratti dabalaa jira, amma immoo ifni halkan guyyaa qorraatti akka ta'eetti. nagaa barattootaa mirkaneessuun barbaachisaa dha, garuu ifni karaa hundaan deema!
ani yaada qaba, yoo ifa xiqqaa ta'e fi iddoo sirrii irratti kaa'ame qabaachuu baannaan, nagaan ni dabala, akkasumas urjii hedduu arguu dandeenya.
ani jalqaba barnoota isaa barnoota sayiinsii mana barumsaa ol'aanaa keessatti baradhe, yeroo urjii ilaaluuf deemne fi magaalaa keessaa baay'ee fagoo deemuuf dirqama ta'e. anis yeroo jalqabaaf galaa'aa argadhe, yeroo bona darbe, texas lixaa keessatti daawwattoota jiru, achi keessatti ifa dhoowwuu hin jiru. samiiwwan akkasuma bareedaa turan, ani boo'ee. ifa dhoowwuu hir'isuun keenya bareedina kana eeguuf qofa ta'uu qaba (namoonni yoo ol ka'anii akkamitti xiqqaa ta'aniif laaluun ofiif of hin jaalanne ta'uu mala?) garuu akkasumas ifa dhoowwuu kanaan walqabatee qaama namoota hundumaa miidhuu danda'a. kunis qulqullina hir'isa, nu dhiphisa, fayyaa keenya ni hir'isa, akkasumas wanti walfakkaatu beeyladoota irratti ni mul'ata. miidhaan ifa dhoowwuu baay'ee guddaa fi hatattamaa dha, namoonni garuu baay'ee hin hubatne.
dhugumaan, akkasuma baay'ee hin ta'u! garuu, lafa qonnaa keessatti guddachuun, magaalaa keessatti jiraachuun, booda lafa qonnaa biroo keessatti jiraachuun, garaa garaa akkamitti akka naaf ta'e yeroo hunda arguu fi hubachuu nan danda'a. kunis namoonni hubachuu qabu fi yeroo danda'amu hunda xiqqeessuuf yaaluun barbaachisaa dha!
ani ifa dhoowwii irratti odeeffannoo baay'ee qaba, akkasumas yaada hedduu qaba. barnoota astronomii irratti xiyyeeffachuun, ifa dhoowwii jireenya koo keessatti rakkoo dha. kunis anaa urjiiwwan arguu dhoowwuu, kunis na gaddisiisa fi saayinsii hojjechuu na rakkisa. maqaa kana irratti sa'aa hedduu dubbachuu danda'a. ija ifa hin barbaachisneen samii guutuu dhoowwuu, namoonni addunyaa irratti wanta uumamaa salphaa ta'e arguu dhoowwuu.
saayinsii irraa ka'uun, ani baay'ee hin beekuu; garuu ani houston, texas keessatti jiraadha (magaalaa baay'ee guddaa, bal'ina irratti) fi ani beeka akka magaalaa keessaa sa'aatii tokko yookaan lama ba'uu qabuu stargazing qulqulluu gochuuuf.
muuxannoo koo irraa, namoonni 5000 ta'an magaalaa keessatti yookaan kutaa lafaa hin jiraannee kibba dhihaa keessatti urjiiwwan arguu salphaa ta'uu isaa nan beeka, magaalaa guddaa keessatti arguu caalaa. akkasumas, ifa qilleensaa harree galaanaa qubannaa irratti dhiibbaa qabaachuu isaa nan beeka. halkan urjiiwwan arguu nan jaaladha, kanaaf ifa qilleensaa hir'isuuf deeggarsa nan godha.
ani yeroo halkan mana kootii deemu yaada kana yaada, buufata ganda kootii jiru irraa magaalaa ilaaluun, dhugumaan ijaarsa gurguddaa magaalaa keessatti ifa ykn dhangala'aa arguu danda'a, keessumaa yoo qorra ta'e. anis ji'a arguu danda'a, garuu ifa baaburaa yeroo baay'ee kanneen urjii dhugaa caalaa arguu danda'a.
ani waan hedduu beeka, akkasumas waanan jaalatu dha. ijaarsa ifaa (light pollution) humna gatii dhabeessa, akkasumas naannoo keenyaaf miidhaa qaba, akkasumas namoota urjii ilaaluuf fi astronomers'if rakkoo ta'a.
ani yeroo daa'imaa turretti astronomii irratti xiyyeeffannaa qaba ture, samii waggaa waggaan ifa ta'aa dhufuu fi urjiiwwan ifa dhabuun naaf rakkisaa fi yaaddessaa ta'eera. sanyiiwwan naannoo naaf miidhaa qaba, akkasumas daandii kiyya ifa daandii hin qabne ta'uu isaa, naannoo naannoo irraa dhufuu dhoqqee 80% urjiiwwan mul'atan dhorkuuf ga'aa dha. anis urjiiwwan arguu danda'uuf gammadeera, garuu yeroo tokko tokko kunis rakkisaa ta'a.
rakkoon kun akka beekkamu barbaada, sababni isaas rakkoon kun duraan dursanii hin barbaachisne - namoonni ifa sirnaan dhoksaas ta'ee, samii ifa dhorkuu dandeenya. garuu ifa led haaraa (akkasumas bakka parkiing ifa ta'e) yeroo hunda mul'achaa jiru, rakkoon kun namoota akkasii ijaaruuf yaada hin qabne fakkaata.
covid-19'n bara kana dhufuu dura, spruce knob naannoo west virginia'tti daawwachuuf karoorfataa ture, urjiiwwan arguu danda'uuf. yeroo kana, yookaan bara dhufu, urjiiwwan arguu barbaada. yeroo dheeraadhaaf, urjiiwwan arguu barbaada - yeroo dhuma naannoo dhoksaatti arguu kooti waggaa shan dura ture, urjiiwwan arguu barbaada. yeroo sa'aatii fi daqiiqaa 30 keessatti dhufuu danda'u, bortle scale irratti 4 dha, akkasumas kun naannoo kootti caalaatti gaariidha, garuu akkasumas waanan beeku caalaatti gaariidha.
namni hundumtuu yeroo dhufaa jiru, urjiiwwan qabna - daandii irratti, barnootaaf, jaalalaa. kun akka naaf gaddisiisa, sababiin isaas urjiiwwan irratti hunda'uu dhiisne - akkasumas, biyya kootii keessatti. yoo ani namoota naannoo kootii jijjiiruu hin dandeenye, bakka dhoksaatti deemuuf karoorfadha, maybe naannoo radio qilleensa nagaa. urjiiwwan malee jiraachuu hin dandeenyu.
ani akka namoonni akkasitti jiraachuu hin malle jedhee yaada - urjiiwwan yeroo tokko tokko qofa arguu. waan barbaachisaa ta'e tokko dhabeerra, yeroo ammaa deebisuu qabna.
hojii hedduu hojjatamuu danda'a, addatti ifa daandii eeguudhaan. nu hundumtuu urjiiwwan arguu qabna.
ani baay'ee beekaa fi ifa dho'aa badi'aa fi miidhaa qabu, astronomii fi naannoo fi namoota irratti. samii halkan eeguuf seerota diriirsuu qabna.
klassii quunnamtii saayinsii tokko fudhadhe, kunis xiyyeeffannoo guddaa ta'eera - seera tokko ilaalchisee kampaanii barreeffamaa sadarkaa mootummaa irratti hojjanne, garuu ammas karaa seeraa deemaa jira. ijaarsa ifaa gaarii miti! qorannoo astronomii lafa irratti dhiibbaa hedduu qaba, akkasumas fayyaa namoota yookaan biosphere irratti gaarii miti. kunis baay'ee qabeenya dhabuudha - humni hundi kun ifa hin qabneef qofa oola.
ani mata duree kana irratti beekumsa bu'uuraa qofa qaba. ijaarsa ifaa sirriitti ilaalamuu qaba jedheen yaada, sababiin isaas kun bareedina samii halkan qofa otoo hin taane, naannoo, dinagdee fi fayyaa keenya irratti dhiibbaa qaba.
ani qorannoo proojektii xiqqaa astrophysics irratti hojjadheera. dhugumatti, lamaan isaa ilaalcha qaba. kallattii ifaa baay'ee yoo jiraate, urjiiwwan arguu fi qorachuu baay'ee rakkisaa dha. ani hirriba ifaa qabu, kanaaf wantoonni baay'een yeroo hirriba kootii na qunnamu. kaarra koo irratti daakuu dhoksaatti qaba, akkasumas masaka hirriba qaba. garuu ani dubartii ta'ee, bakka dukkanaa'aa halkan keessa deemuu hin jaalattu, ifa gahaan immoo wanta barbaachisaa dha.
ani amana namoonni baay'een ifa dhoowwii akka jiru hin beekan. namoonni hundi ho'ina addunyaa, bishaan fi lafa dhoowwame irratti xiyyeeffatanii jiru, akkasumas ifniis balaa ta'uu danda'a akka ta'e irra caalaatti dagatu.